Machina Czasu
Radio SzczecinRadio Szczecin » Machina Czasu » Wydarzenia
Policyjna kenkarta Klary ("Sary") z d. Flachs, (Archiwum Państwowe w Szczecinie)
Policyjna kenkarta Klary ("Sary") z d. Flachs, (Archiwum Państwowe w Szczecinie)
Stettin. Noc ze środy na czwartek 9/10 listopada 1938 roku. Ok. godz. 3 w nocy przewodniczącego Żydowskiej Gminy Wyznaniowej Arthura Abrahamsohna, z zawodu adwokata, ze snu wyrywa telefon. Nieznany głos alarmuje: „Panie Abrahamsohn, pańska synagoga płonie!”. Na miejscu pożaru, przy ulicy Grüne Schanze (dziś ulica Dworcowa) zjawiają się wszyscy członkowie zarządu Gminy. Z płonącego budynku starają się ratować najcenniejsze przedmioty, przede wszystkim zwoje Tory. Srebrnych przedmiotów kultu i tak już w synagodze nie ma, dużo wcześniej zostały „zabezpieczone” przez miejscowe gestapo. Pożar został ugaszony dopiero w południe. Okazały budynek był już wypaloną ruiną. Do tego czasu wszyscy członkowie zarządu gminy zostali już aresztowani, a w ich mieszkaniach przeprowadzono rewizje. Krótko po nich do aresztu trafił również nauczyciel żydowskiej szkoły. Tej samej nocy podpalone zostały również inne budynki należące do Gminy: dom przedpogrzebowy cmentarza żydowskiego oraz zabudowania żydowskich klubów: wioślarskiego „Viadrina” i tenisowego. W sklepach, domach towarowych i biurach firm należących do osób żydowskiego pochodzenia wybijane są witryny, wnętrza są demolowane, towary wyrzucane na ulice, nierzadko grabione… Następnego dnia, 10 listopada wszyscy mężczyźni z nielicznej wspólnoty żydowskiej Stettina zostają aresztowani i wywiezieni do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen pod Oranienburgiem niedaleko Berlina. Zarząd gminy przestaje istnieć. Do jej reprezentowania przed władzami, w tym gestapo, zostają wyznaczeni nieliczni pozostali na wolności: Paul Hirschfeld i dr Erich Mosbach. „Porządek musi być” – ktoś musi odbierać i wykonywać polecenia administracji i gestapo. Po wypuszczeniu z Sachsenhausen dołącza do nich kilku innych, w tym Artur Perl przez policję obdarowany tytułem i funkcją „pełnomocnika gestapo”.

Podobne sceny dzieją się wówczas w całej III Rzeszy, również w Prowincji Pomorze. M.in. w Swinemünde (Świnoujście), Ueckermünde, Cammin (Kamień Pomorski), Greifenhagen (Gryfino), Gollnow (Goleniów), Köslin (Koszalin),Pyritz (Pyrzyce), Neustettin (Szczecinek),Stargard, Stralsund, Naugard (Nowogard), Greifswald, Bergen, Garz, Altenkirchen, Löcknitz,Saßnitz, Binz, Anklam, Hermsdorf, Ahlbeck, Demmin, Bad Polzin (Połczyn Zdrój)… płoną synagogi i inne zabudowania należące do wspólnot żydowskich, demolowane są żydowskie kaplice i cmentarze, sklepy i biura żydowskich właścicieli, masowo aresztowani są mężczyźni, dochodzi do mordów, pobić i grabieży.

Sprawcami byli przede wszystkim członkowie SA, ale także SS, funkcjonariusze gestapo, członkowie NSDAP zmobilizowani rozkazami i instrukcjami rozesłanymi przez Szefa Policji Bezpieczeństwa gruppenführera SS Reinharda Heydricha tuż przed północą 9.11.1938. Zgodnie z nimi, także w Stettinie, straż pożarna miała za zadanie zabezpieczać jedynie budynki sąsiadujące z synagogami i innymi żydowskimi zabudowaniami, natomiast powstrzymywać się od gaszenia ich samych. Szczecińska policja porządkowa ograniczyła się jedynie do zamknięcia ruchu ulicznego na ulicy Grüne Schanze oraz skierowania ruchu tramwajów objazdem, innymi liniami. W całych Niemczech doszczętnie spłonęło wówczas - według niektórych danych - około 1000 synagog. Władze III Rzeszy starały się przedstawić pogrom, jako „spontaniczny wybuch gniewu” i antyżydowskich nastrojów ludności.
Ruina wypalonej szczecińskiej synagogi stała jeszcze do roku 1940. Z powodu zagrożenia, jakie stanowiła dla ruchu licznego magistrat zlecił prywatnej firmie jej rozebranie, głównie przy pomocy ładunków wybuchowych. Po 1,5 roku zniknęła z powierzchni ziemi.
W 1933 roku żyło na Pomorzu 6317 wierzących Żydów, z czego 2365 w Szczecinie. Przeprowadzony w listopadzie 1943 r. spis ludności wykazał obecność na Pomorzu 177 Żydów, w tym 79 w Szczecinie i 27 w Słupsku.
W poniedziałek, 9 listopada br. o godzinie 17.00 przy ulicy Dworcowej (tuż obok gmachu Książnicy Pomorskiej) przed tablicą, na której utrwalono pamięć o ofiarach Zagłady i o stającej tam niegdyś synagodze Żydowskiej Gminy Wyznaniowej Stettina, odbędzie się uroczystość upamiętnienia ofiar antyżydowskiego pogromu, tzw. „nocy kryształowej”,
Najważniejszym uczestnikiem uroczystości będzie pan Bodo Andreé (85 lat) ze Szwecji, urodzony w Stettinie naoczny świadek palenia szczecińskiej synagogi przy ówczesnej ulicy Grüne Schanze (dziś ul. Dworcowa).

Policyjna kenkarta jego matki, Klary ("Sary") z d. Flachs, wiary mojżeszowej, zachowała się w szczecińskim Archiwum Państwowym wśród 1780 innych kart pomorskich Żydów, wykluczonych od 1935 r., na mocy tzw. ustaw norymberskich III Rzeszy, z niemieckiej „wspólnoty narodowej” i napiętnowanych w dokumentach przymusowym imieniem Sara/Israel oraz literą „J” (Jude), a po agresji Niemiec na Polskę deportowanych z Pomorza i mordowanych w utworzonych przez Niemców gettach i obozach w Dystrykcie Lubelskim Generalnego Gubernatorstwa. Wśród ofiar pierwszej (z tzw. Starej Rzeszy) deportacji 1107 pomorskich Żydów - obywateli niemieckich - dokonanej 13 lutego 1940 r. ze Stettina, był również Josef Flachs, dziadek naszego gościa, właściciel szczecińskiego sklepu tekstylnego, zamordowany przez Niemców w okupowanej Polsce.
godz. 17.00 Muzyka: utwór "Alwinu Malkenu" autorstwa Maxa Janowskiego w wykonaniu Mimi Sheffer.

godz. 17.10 wystąpienie Bodo Andreé ze Szwecji, naocznego świadka palenia szczecińskiej synagogi podczas "nocy kryształowej" 9/10 listopada 1938 r.
(gość ze Sztokholmu urodził się w roku 1930 w Stettinie. Jest synem Klary ("Sary") z d. Flachs, wiary mojżeszowej, córki właściciela sklepu tekstylnego oraz również urodzonego w Stettinie Willi'ego Andreé, inspektora celnego oraz urzędnika szczecińskiego magistratu. Rodzina mieszkała w Stettinie-Bredow (Drzetowo), potem w Pommerensdorf (Pomorzany). Jego dziadek, Josef Flachs był jednym z deportowanych 13 lutego 1940 roku do Lublina 1107 Żydów pomorskich. Tam, w okupowanej Polsce, w tzw. Dystrykcie Lubelskim Generalnego Gubernatorstwa został zamordowany. Rodzina podlegała wszystkim szykanom, stosowanym wobec wykluczonych ze "wspólnoty narodowej" na mocy tzw. ustaw norymberskich 1935 r. Wiosną 1945 r. z powodu żydowskiego pochodzenia matki nie dopuszczono ich do transportu ewakuacyjnego ludności cywilnej. Matka z dziećmi zdołała uciec korzystając z chaosu spowodowanego zbliżającym się frontem wschodnim, w marcu 1945 r. jednym z ostatnich pociągów do Lubeki)

godz. 17.20 projekcja na ekranie i z głośników m.in. dokumentalnych zdjęć szczecińskiej synagogi, nazistowskiego Stettina, policyjnych kenkart szczecińskich Żydów z ich fotografiami (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Szczecinie) oraz współczesnych zdjęć materialnych śladów obecności Żydów w niemieckim Stettinie na tle żydowskiej muzyki synagogalnej (w wykonaniu Mimi Sheffer, izraelskiej sopranistki, kantorki Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Berlinie. Utwór "Ani Ma'amin" autorstwa Yehudy-Leib Millera, Azriela Davida Fastaga i Israela Altera wyrażający żydowską nadzieję pomimo prześladowań. Śpiewana m.in. w Getcie warszawskim oraz w obozach śmierci w czasie Zagłady).
Autor: Michał Majerski, reżyser filmowy, twórca filmów dokumentalnych.

17.30 zapalenie zniczy (uczniowie Liceum Ogólnokształcącego z Oddziałami Integracyjnymi w Szczecinie) pod tablicą upamiętniającą spaloną synagogę oraz złożenie kwiatów i wieńców przez przedstawicieli Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Szczecinie, Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Szczecinie oraz uczestniczących w uroczystości Polaków i Niemców (Muzyka: "Kiddush" Kurta Weilla).

Minuta ciszy

Ok. godz. 17.35 - zakończenie uroczystości przy ul. Dworcowej.

Organizatorzy:
DK "Słowianin"
Książnica Pomorska
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Szczecinie
Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania
Deutsch-Polnisches Kulturforum Odermündung

(Tekst - Andrzej Kotula)
 

Zobacz także

2023-10-16, godz. 18:22 "Wychowani przez morze". 70-cio lecie Szkoły Morskiej w Darłowie Szkoła Morska w Darłowie powstała 70 lat temu. Wychowała ona już wiele pokoleń ludzi morza. Tu wilczki morskie stają się wilkami. 6 i 7 października… » więcej 2022-09-13, godz. 02:13 "Warszawa Singera" w Szczecinie 13 września o godzinie 17 w "Saloniku u Anny" - "Warszawa Singera". Isaac Bashevis Singer - to polski i amerykański pisarz żydowski tworzący głównie w języku… » więcej 2022-06-01, godz. 23:25 „W gazetach tego nie napiszą” - czytanie tranzytowe ukraińskiej literatury "Tymczasowość, zmienność, nieustanny ruch towarzyszą nam od kilku miesięcy w szczególnej formie. Tranzyt stał się chlebem powszednim bieżeńców, ale… » więcej 2022-05-28, godz. 14:26 "Od świtu do zmierzchu. Cmentarze metropolii lwowskiej" - wyróżnienie w konkursie Academia 2022 dla Wydawnictwa Naukowego… Podczas Targów Książki w Warszawie w konkursie na najlepszą książkę akademicką i naukową ACADEMIA 2022 wyróżnienie otrzymało Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu… » więcej 2022-04-12, godz. 12:32 "Dzieciństwo 1935-1949" Christel Schubert - spotkanie z Moniką Szymanik W roku 1938 w kamienicy przy ul Karkutschstrasse 1 zamieszkała kilkuletnia Christel Schubert z rodzicami. Kilkadziesiąt lat później w innym kraju, tym samym… » więcej 2021-11-21, godz. 23:47 "Żeby nie było śladów" Jest rok 1983. Jedynym świadkiem śmiertelnego pobicia Grzegorza Przemyka jest jeden z jego kolegów, Jurek Popiel, który decyduje się walczyć o sprawiedliwość… » więcej 2021-06-07, godz. 12:08 Dyskusja online: Dziedzictwo Solidarności i walka o demokrację w Polsce 8 czerwca w ramach serii „Prawa człowieka w konflikcie" organizowanej przez Stowarzyszenie Roberta Havemanna wspólnie z Federalnym Pełnomocnikiem ds. Rejestrów… » więcej 2020-08-22, godz. 19:50 Szabla spod Krojant - apel Muzeum Oręża Polskiego Legendarna bitwa z grabieżą w tle i nie mniej sławny oficer kawalerii. Od czwartku, 20 sierpnia, na wystawie głównej oddziału militarnego Muzeum Oręża… » więcej 2020-08-10, godz. 22:19 "1980. Jedno plemię" - wystawa CDP We wtorek, 18 sierpnia w samo południe nastąpi otwarcie wystawy "1980. Jedno plemię". Ekspozycję z okazji 40. rocznicy Sierpnia 80 można będzie oglądać… » więcej 2020-04-15, godz. 02:52 "Ja, Tamara. Powieść o Tamarze Łempickiej" "Dowód na to, że literatura może być soczystym kawałkiem krwawego mięcha." Krzysztof Varga "Bogactwo tej książki wręcz oszołamia." Michał Głowiński "To… » więcej
12345