Machina Czasu
Radio SzczecinRadio Szczecin » Machina Czasu » Machina Czasu - audycje
Kenkarta 12-letniego szczecinianina, Heinza Weissmanna ze zbiorów Archiwum Państwowego w Szczecinie.
Kenkarta 12-letniego szczecinianina, Heinza Weissmanna ze zbiorów Archiwum Państwowego w Szczecinie.
Posłuchaj audycji Agaty Rokickiej
13 lutego 1940 roku szczecińscy Żydzi zostali zabrani ze swoich domów i przewiezieni na dworzec towarowy. Stamtąd deportowano ich do Generalnego Gubernatorstwa. Podobny los spotkał również mieszkańców dwóch żydowskich domów opieki w Szczecinie. Ponieważ pensjonariusze nie byli w stanie samodzielnie iść na dworzec, dostarczono ich na noszach...
Z 1107 wywiezionych pomorskich Żydów prawdopodobnie przeżyło 19. Jednym z ocalonych był szczeciński dentysta, dr Erich Mosbach, który trafił do getta w Bełżycach koło Lublina. Wspominał: "W nocy SS otoczyło miejscowość. Bladym świtem kaci wkroczyli do środka, wszędzie słyszało się strzały i zrozpaczone krzyki. Spędzono razem tych biednych ludzi jak bydło. Rodziny zostały rozdzielone. Ten, kto miał jeszcze siły i był zdolny do pracy, został przydzielony do obozu koncentracyjnego, stare kobiety i dzieci poszły do gazu (...) W szpitalu wszyscy leżeli martwi w swoich łóżkach - strzał w głowę".

Czy te wydarzenia istnieją w pamięci szczecinian? Czy przywracana po latach obecność nieobecnych może być elementem tworzącym tożsamość miasta?
Przewodnikami po Stettinie lat 30. i 40. byli: dr Paweł Gut z Archiwum Państwowego w Szczecinie oraz Andrzej Kotula, jeden z organizatorów Dnia Pamięci Ofiar Deportacji Żydów Pomorskich do Generalnego Gubernatorstwa, który odbędzie się 13 lutego, w 75. rocznicę tego wydarzenia.
Szczegóły - poniżej.
Przed 75. laty: deportacja 1107 pomorskich Żydów do gett w „Dystrykcie Lubelskim Generalnego Gubernatorstwa”
13 lutego 1940 roku

Polsko-Niemiecki Dzień Pamięci Ofiar,
konferencja i dyskusja.
Szczecin, 13 lutego 2015


Program:

Godz. 11.00 -11.30
Tablica pamiątkowa w miejscu synagogi przy ul. Dworcowej / Grüne Schanze, zniszczonej 9 listopada 1938 r.
Uroczystość symbolicznego upamiętnienia ofiar „nocy kryształowej” 1938 i pierwszej w III Rzeszy deportacji Żydów niemieckich 13 lutego 1940 r.
Muzyka: In Memoriam. Jan Czapski, 13-letni skrzypek ze Szczecina
Krótkie wystąpienia:
Róża Król, przewodnicząca Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Szczecinie
W imieniu Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego Olgierda Geblewicza – Anna Mieczkowska, członek Zarządu Województwa
Cornelia Pieper, Konsul Generalna Republiki Federalnej Niemiec w Gdańsku
- świece, wieńce -
Kadisz
(Mimi Sheffer, izraelska sopranistka i kantor m.in. Gminy Żydowskiej w Berlinie (W latach 2003-2010 docent seminarium rabinackiego Abraham Geiger Kolleg w Poczdamie, 2007-2010 – założycielka i dyrektor Jewish Institute of Cantorial Arts).
Obecni będą m.in.:
Felix Klein, Specjalny Pełnomocnik Rządu Federalnego ds. stosunków z organizacjami żydowskimi i problemów antysemityzmu, Berlin
Cornelia Pieper, Konsul Generalna Republiki Federalnej Niemiec w Gdańsku
Beate Schlupp, wiceprezydent Parlamentu Krajowego Meklemburgii – Pomorza Przedniego
Christian Pegel, minister ds. energii, infrastruktury i rozwoju kraju w Rządzie Kraju Związkowego Meklemburgia – Pomorze Przednie
Sandra Nachtweih, burmistrz miasta Pasewalk
Gisela Kretschmer, zastępca burmistrz miasta Wolgast
Jonny Daniels, z Izraela, prezes Fundacji „From The Depths” oraz Lena Klaudel, dyrektor Fundacji
Anna Mieczkowska, członek Zarządu Województwa Zachodniopomorskiego
Krzysztof Soska, zastępca prezydenta Szczecina
Nelli Kopańska, pełnomocnik Wojewody Zachodniopomorskiego ds. mniejszości narodowych i etnicznych

- przerwa –

Godz. 13.00 – 16.00 Konferencja i dyskusja
(Książnica Pomorska, sala im. Zbigniewa Herberta)


Powitanie: Anna Mieczkowska, Krzysztof Soska, Lucjan Bąbolewski,

Prowadzenie:

dr Günther Jikeli jun., historyk, Paryż
Andrzej Kotula, Szczecin

Otwarcie:

Róża Król, przewodnicząca Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Szczecinie;

dr Robert Kreibig, dyrektor Stowarzyszenia Alte Synagoge Stavenhagen, inicjator uroczystości


Wystąpienie prof. Szewacha Weissa, przewodniczącego Knesetu w latach 1992-1996, Ambasadora Izraela w Polsce w latach 2000 – 2003, b. przewodniczącego Rady Instytutu Yad Vashem (nagrane dla uczestników uroczystości i odtworzone na ekranie).


Temat: Przed 75 laty na Pomorzu: deportacja ze Stettina do Generalnego Gubernatorstwa, na śmierć.
prof. Wolfgang Wilhelmus, historyk, Damme

Temat: Dwa światy: wymuszone współżycie niemieckich i polskich Żydów.
dr Wolf Kaiser, wicedyrektor Haus der Wannsee-Konferenz, Berlin

Temat: Stacje końcowe w Generalnym Gubernatorstwie
Witold Dąbrowski, wicedyrektor Ośrodka „Brama Grodzka-Teatr NN”, Lublin


- przerwa -

Dyskusja:
Wspólna czy własna? Żydowska, niemiecka czy polska? Pamięć człowieka. Pamięć miasta. Pamięć społeczna. Pamięć narodowa. Pamięć europejska.

Uczestnicy:
Anetta Kahane, współzałożycielka stowarzyszenia Verein Alte Synagoge Stavenhagen e.V. i przewodnicząca Fundacji im. Amadeu Antonio
dr Wolf Kaiser, wicedyrektor Haus der Wannsee-Konferenz, Berlin
Robert Ryss, redaktor naczelny Gazety Chojeńskiej, Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne „Terra Incognita”, Chojna
dr Paweł Migdalski - Uniwersytet Szczeciński, Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne „Terra Incognita”, Chojna
Witold Dąbrowski, wicedyrektor Ośrodka “Brama Grodzka – Teatr NN”, Lublin
Jonny Daniels i Lena Klaudel, prezes i dyrektorka Fundacji „From the Depths”
prof. Janusz Mieczkowski, Uniwersytet Szczeciński
Andrzej Kotula, współprzewodniczący stowarzyszenia Polsko-Niemieckie Forum Kultury Regionu Ujście Odry, Szczecin

Organizatorzy oraz wspierający:

Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. Oddział w Szczecinie
Gmina Wyznaniowa Żydowska w Szczecinie

Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie

Deutsch-Polnisches Kulturforum Odermündung e.V
Land und Leute e.V. - Röbel / Müritz
Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania, Szczecin

Książnica Pomorska, Szczecin

Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego

Muzeum Narodowe w Szczecinie. Centrum Dialogu Przełomy
Verein Alte Synagoge Stavenhagen e.V.
Landeszentrale für politische Bildung Mecklenburg-Vorpommern, Schwerin

Urząd Miasta Szczecin

Pommersches Landesmuseum, Greifswald

Freudenberg-Stiftung, Weinheim

Kunstkabinett Usedom, Benz, wyspa Usedom / Uznam
Deportacja z 13 lutego 1940 r. przypieczętowała nie tylko losy szczecińskiej społeczności żydowskiej i Żydów z Pomorza Przedniego (Vorpommern), ale była też preludium do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”( Endlösung der Judenfrage) w Rzeszy na długo przed początkiem systematycznych deportacji jesienią 1941 r.

Na naradzie „Realizacja zarządzonego przez Führera zadania przesiedlenia” pod przewodnictwem szefa Reichssicherheitshauptamt (RSHA; Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy) Heydricha 30 stycznia 1940 r. uzgodnione zostały kolejne etapy przesiedlenia Polaków i Żydów do Generalnego Gubernatorstwa z wcielonych do Rzeszy ziem polskich, na których jednocześnie zaprojektowano (zaplanowano) osiedlanie Niemców bałtyckich i wołyńskich.
Z protokołu z tej konferencji wynika, że deportację „1000 Żydów ze Szczecina, których mieszkania są pilnie potrzebne z powodów wojenno-ekonomicznych (aus kriegswirtschaftlichen Gründen) zaplanowano już za 2 tygodnie.
Pytanie, czy deportacja Żydów ze Szczecina była związana z gospodarką wojenną (jak wskazano w czasie spotkania w RSHA 30 stycznia 1940), czy też robiono miejsce dla Niemców Bałtyckich (jak wynika z odpowiedzi przygotowanej przez RSHA na zapytanie Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 17 lutego 1940 r.) pozostaje nierozstrzygnięte, zwłaszcza, że deportacja objęła nie tylko Żydów z samego Szczecina, ale z całej Rejencji (Regierungsbezirk).
Bezpośrednio po akcji w Szczecinie, także w Rejencji Pilskiej (Regierungsbezirk Schneidemühl) zaczęły się przygotowania do deportacji mieszkających tam Żydów (patrz protokół Reichsvereinigung z 17 lutego 1940; Zrzeszenie Żydów w Niemczech utworzone przez władze w 1939 r. w miejsce dotychczasowych, zlikwidowanych organizacji żydowskich było jedyną i przymusową reprezentacją Żydów w Rzeszy), może odegrały w tym rolę bardzo ambitne plany pomorskie gauleitera Schwede-Coburga usunięcia Żydów ze swej Rejencji.
Ludność żydowska z Piły została przesiedlona, w przeciwieństwie do Żydów szczecińskich, nie do Generalnego Gubernatorstwa, ale do Berlina, Brandenburgii i Westfalii.
15 lutego 1940 r. w niewyobrażalnej w późniejszych czasach formie wypowiedział się przedstawiciel Reichsvereinigung, wskazał, że „w ostatnich tygodniach władze deklarowały, że na razie w Rzeszy (Altreich) żadne deportacje nie będą miały miejsca, że chociaż Ostateczne Rozwiązanie (Endlösung) jest rozważane, wszelako informacje o nim zostaną podane we właściwym czasie”.
Dalej zauważono, że prace Reichsvereinigung nie miałby sensu, gdyby takie deportacje się odbywały. „To wygląda na bezwzględność, że deportacja ze Szczecina ma zostać wykonana w ciągu 7 godzin (...). Należy zauważyć, że Reichsvereinigung prowadzi własne prace, które przez takie nagłe wydarzenia jak w Szczecinie są zagrożone".
Przebieg deportacji, pomimo zachowania tajemnicy, został niezwykle szczegółowo opisany w zagranicznej prasie.
W artykule pod tytułem "Niemcy deportują obywateli" opublikowanym przez duński dziennik "Politiken" już 17 lutego napisano między innymi: „W nocy z 12 na 13 lutego, wszyscy Żydzi zostali wywiezieni ze Szczecina (...). Między 3 i 4 rano, 13 lutego, Żydzi, kobiety i dzieci, niezależnie od ich wieku i stanu zdrowia, zostali przez dwa oddziały SS i SA zabrani ze swoich domów i przewiezieni na dworzec towarowy, skąd we wczesnych godzinach porannych we wtorek deportowano ich do wschodniej Polski. Także mieszkańcy dwóch żydowskich domów opieki w Szczecinie, około 82 osób, w tym kobiety i mężczyźni powyżej 90 lat, zostali wówczas wywiezieni (…). Ponieważ nie byli oni w stanie samodzielnie iść, na dworzec towarowy, dostarczono ich na noszach. (…) Już w czasie podróży przez Piłę (Schneidemühl), około 24 godzin po wyjeździe, trzeba było wynieść pierwsze zwłoki. Najpierw było to ciało kobiety, później ciała dwójki dzieci. Byli też inni zmarli, o czym krzyczano z okien wagonów do personelu stacji kolejowej”.
Szczegółową relację z deportacji opublikował również berliński korespondent szwajcarskiej Neue Zürcher Zeitung. Podał m.in. informację, że deportowanym wolno było zabrać tylko bagaż podręczny z niezbędnymi rzeczami, natomiast wszelkiej innej własności, w tym pieniędzy, kosztowności (z wyjątkiem obrączek ślubnych i zegarków, które wolno im było zabrać), nieruchomości i wszelkich pozostawionych w nich przedmiotów musieli się zrzec pisemnie w formie już przygotowanych oświadczeń.

16 lutego 1940 r. (po 3 dniach podróży) pociąg z deportowanymi przyjechał do Lublina, tam ludzi rozdzielono do gett w Piaskach, Bełżycach i Głusku. Duża część jednak po mordędze transportu została skierowana bezpośrednio do szpitala w Lublinie, w którym już w dniu przyjazdu zarejestrowano 10 zgonów.
W ciągu pierwszego miesiąca odnotowano około 80 zgonów z szczecińskiego transportu, jak wynika z "Listy Żydów deportowanych ze Szczecina i Rejencji Szczecińskiej do Dystryktu Lubelskiego G.G. i zmarłych między 16.02.1940 - 31.03.1941".
Listy umarłych regularnie przesyłano do prezydenta Rejencji w Szczecinie. Są one wstrząsającym świadectwem warunków życia w Dystrykcie Lubelskim, które doprowadziły do śmierci jednej trzeciej deportowanych ze Szczecina, zanim zaczęły się wywózki tych, którzy przeżyli do obozów zagłady.
Wykazy znajdują się w Archiwum Państwowym w Lublinie, Zespół Rada Żydowska, sygn. 167.
Liczba osób deportowanych z Szczecina zgodnie z protokołem Reichsvereinigung z 15.2.1940 przedstawionym powyżej (pkt 8 na stronie 3) liczy 1028 osób.
Można określić rzeczywistą liczbę osób deportowanych 13 lutego 1940 na podstawie spisów wykonanych przez Judenrat w Lublinie w lutym 1941.
Według danych statystycznych dla roku 1940 z 1025 „emigrantów” („Auswanderern") dwie osoby (Heinrich Wolski w październiku 1940 r. i Renate Alexander w listopadzie) oficjalnie powróciły do Niemiec. Jedna osoba - Elsa Meyring w czerwcu 1940 r. wyemigrowała do Szwecji.
Lista zawiera nazwiska 1125 osób i odręczne uzupełnienia (do maja 1942). Po odjęciu podwójnych wpisów i 4 dzieci urodzonych w Lublinie, pozostają nazwiska 1107 deportowanych.
Do obozu Piaski deportowano 525 osób, do Bełżyc - 245, do Głuska - 68, do Lublina - 10 i do Bychawy - 4, ogółem 852 osób. Do tego czasu zmarło 251 osób.
Na liście na pierwszej i ostatniej stronie znajduje się odręczna uwaga, że Pani (Ernestine) Badenski „zmarła w pociągu do Lublina i w Pile zostawiona”. Renate Alexander, wróciła do Niemiec do swych rodziców do Forsteinsatzlager Jacobsdorf koło Frankfurtu nad Odrą. Stąd cała rodzina została 19 kwietnia 1943 r. wywieziona do Auschwitz.
Lista nazwisk obejmuje również „rasę" deportowanych. Wynika z niej, że 20 "aryjczyków" towarzyszyło swym żydowskim krewnym.
Była wśród nich Hildegard Baer, która została z mężem przewieziona do getta w Bełżycach, przy jej nazwisku na liście „do Niemiec z powrotem" (nach Deutschland zurück) jest odręczny dopisek „w Lublinie". Po śmierci męża jesienią 1940 roku pracowała nielegalnie w Rzeszy, jako robotnica rolna. W maju 1941 r. komendant Lublina (Stadthauptmann von Lublin) stwierdził: „Pani B. jest aryjskiego pochodzenia i złożyła do SD Judenreferat wniosek o pozwolenie na powrót do Szczecina (...). Szanse na pozwolenie ma wątpliwe, ponieważ wszyscy aryjczycy, którzy są w związku małżeńskim z Żydami, aby uzyskać pozwolenie muszą najpierw rozwieść. Pani B. nie chce z tego skorzystać i chce pozostać w Lublinie przy mężu”.

Lista nazwisk i miejsc pochodzenia. Kopie m.in. imiennej listy deportowanych:
http://www.statistik-des-holocaust.de/list_ger_brb_400213.html
Dla 6 osób nie udało się ustalić miejsca pochodzenia, 846 z 1107 pochodziło ze Szczecina.
Deportowano Żydów z 27 miejscowości na Pomorzu:

Altdamm/ Dąbie 21

Jacobshagen/Dobrzany 4

Stettin/Szczecin 846

Anklam 12

Kolberg/Kołobrzeg 1

Stralsund 34

Crien 2

Kolzow/Kołczewo 4

Swinemünde/Świnoujście 20

Finkenwalde/Zdroje 5

Löcknitz 20

Wolgast 3

Fraustadt 1

Pasewalk 12

Wollin/Wolin 15

Gollnow/Goleniów 17

Podejuch/Podjuchy 2

Zachan/Suchań 4

Greifenhagen/Gryfino 1

Putzig 1

Züllchow/Żelechowa 1

Greifswald 4

Risnow (Rissnow-?)/Rzystnowo 2

Unbekannt/nieznane 6

Grünewald 1

Schiefelbein/Schivelbein/Świdwin 1

Heringsdorf 6

Stargard/Stargard 61

Była to mniej więcej 1/3 żyjących jeszcze na Pomorzu Żydów.
Transport do Lublina odbywał się wagonami 4. klasy. Stamtąd do nowych miejsc pobytu deportowani musieli iść pieszo, ok. 20-30 km, w mrozie -20/-30 stopni. Na miejscu zajęły się nimi tamtejsze Judenrat i rodziny żydowskie. Przyjęli ich do swoich mieszkań, część ulokowano w stodołach i stajniach. Oprócz warunków, w jakich przyszło mieszkać wysiedleńcom (nierzadko po 11 osób w jednej izbie), największym problemem okazał się brak środków utrzymania. Żydzi szczecińscy pozbawieni byli praktycznie swojego bagażu - wagony z walizkami zostały odczepione przez nazistów, gdzieś w drodze do Lublina. Na miejscu, zwłaszcza w sytuacji bardzo ostrej zimy 1940 r., ludzie ci byli pozbawieni praktycznie wszystkiego i żyli tylko z dobroczynności publicznej oraz z tego, co przysłali im z Niemiec krewni i znajomi. Z powodu braku pracy nie byli nawet w stanie zarobić na siebie, więc wyprzedawali nieliczne rzeczy osobistego użytku lub to, co dostali w paczkach. Płaciło się praktycznie za wszystko. Jednak do maja 1940 r. żyli – jak na tamte realia – w miarę spokojnie. Nabożeństwa były odprawiane, osoby wykształcone wzięły w swoje ręce nauczanie dzieci, odbywały się wykłady i zajęcia muzyczne, wychodziła nawet – sporządzana ręcznie – gazetka. Docierała poczta i paczki z pomocowej organizacji JOINT z Ameryki.
Zachowały się wiadomości od deportowanych jeszcze do maja 1942 r. Potem stopniowo byli wywożeni i mordowani. W maju 1940 wszyscy zdolni do pracy mężczyźni zostali wywiezieni i słuch po nich zaginął. Pozostali- starcy, kobiety i dzieci zostali skoncentrowani w Bełżycach, które zostały „opróżnione” przez SS w nocy 28 października 1942 r., tj. prawie wszyscy zastrzeleni.
Z tej masakry zdołało uratować się zaledwie siedem kobiet, czworo dzieci i szczeciński dentysta dr Erich Mosbach.
Ten ostatni relacjonował: „W nocy SS otoczyło miejscowość. Bladym świtem kaci wkroczyli do środka, wszędzie słyszało się strzały i zrozpaczone krzyki. Spędzono razem tych biednych ludzi jak bydło. Rodziny zostały rozdzielone, ten kto miał jeszcze siły i był zdolny do pracy, został przydzielony do obozu koncentracyjnego, stare kobiety i dzieci poszły do gazu. /…/ W szpitalu wszyscy leżeli martwi w swoich łóżkach – strzał w głowę. /…/ Ponieważ podobno nie wystarczyło amunicji, kobiety zabijano siekierami, niemowlętom rozbijano głowy o mur”.
Pozostałych wysyłano do komór gazowych lub sąsiedniego obozu pracy, gdzie w maju 1943 spotkał ich podobny los.

W sumie wiadomo, że z deportowanych w lutym 1940 r. Żydów pomorskich wojnę przeżyło kilkanaście osób, znamy nazwiska 12 z nich.
Przeprowadzony w listopadzie 1943 r. spis ludności wykazał obecność na Pomorzu 177 Żydów (z 3329 ujętych w poprzednim spisie), w tym 79 w Szczecinie i 27 w Słupsku.
W 1933 roku żyło na Pomorzu 6317 wierzących Żydów, z czego 2365 w Szczecinie.

Majątkiem deportowanych zarządzała NSDAP. Nieruchomości przejęło miasto.

(oprac. jk,ak)

Źródła:
http://www.statistik-des-holocaust.de/list_ger_brb_400213.html
H-G. Warmann: Es begann vor 70 Jahren: Der kalte 12. und 13. Februar des Jahres 1940. In Stettin begann die erste große Deportation pommerscher Juden nach Lublin. „Stettiner Bürgerbrief” 2010.

http://www.academia.edu/3527073/Kr%C3%B3tkie_%C5%BCycie_na_Wschodzie_._%C5%BBydzi_z_terenu_Rzeszy_deportowani_do_dystryktu_lubelskiego
 

Zobacz także

2023-10-16, godz. 17:40 15.10.2023 - "Umieć wąchać czas". Część czwarta „Krzyż walecznych” , „Pociąg”, „Do widzenia, do jutra”, „Jak być kochaną”, „Rękopis znaleziony w Saragossie”, Giuseppe w Warszawie”… » więcej 2023-10-08, godz. 23:58 8.10.2023 - "Umieć wąchać czas". Część trzecia Zawdzięcza tytuł Cyprianowi Kamilowi Norwidowi, który w "Tyrtei" pisał: "Coraz to z ciebie, jako z drzazgi smolnej, Wokoło lecą szmaty zapalone; Gorejąc… » więcej 2023-10-01, godz. 21:50 1.10.2023 - "Umieć wąchać czas". Część druga Chciał zostać żołnierzem. Kontynuowałby wówczas tradycje rodzinne - jego dziadek ze strony matki, Józef Jaruzelski był absolwentem Wiedeńskiej Akademii… » więcej 2023-09-25, godz. 00:53 24.09.2023 - "Umieć wąchać czas" Jego ulubionym powiedzonkiem, powtarzanym po rzeźbiarzu Xawerym Dunikowskim, było: "trzeba umieć wąchać czas". Był aktorem przyklejonym do czasu, w którym… » więcej 2023-09-18, godz. 09:03 17.09.2023 - Najpiękniejsze szczecińskie wille [ROZMOWA] "Wille Łękna w przestrzeni architektonicznej Szczecina" - na wykład o pięknych szczecińskich willach zaprasza w najbliższy wtorek Archiwum Państwowe w Szczecinie… » więcej 2023-09-11, godz. 13:41 10.09.2023 - "Zachodniopomorskie Dni Dziedzictwa" Blogi, krótkie filmy w mediach społecznościowych, bogate w treść strony internetowe - to tylko jedne z nielicznych miejsc w których coraz częściej ukazują… » więcej 2023-08-30, godz. 23:06 3.09.2023 - "Ja chcę być pisarzem kochanym". Część druga Z pisma „Veto z 1987 roku: "Z charakterystyczną dla mnie zarozumiałością oświadczam pani - deklarował dziennikarce przeprowadzającej z nim wywiad - że… » więcej 2023-08-26, godz. 21:57 27.08.2023 - "Ja chcę być pisarzem kochanym" "Ja nie chcę być pisarzem wielkim, bo wielkich mamy na kopy, ja chcę być pisarzem kochanym." To wyznanie Zbigniewa Nienackiego stało się mottem jego biografii… » więcej 2023-08-20, godz. 21:57 20.08.2023 - Henryk Fabian. Najbardziej znany z Nieznanych Popularność zyskał jako solista i gitarzysta zespołu Czerwono-Czarni, z którym nagrał między innymi takie przeboje jak "Napiszę do Ciebie z dalekiej podróży"… » więcej 2023-08-13, godz. 21:48 13.08.2023 - Pan Doland i X Muza Człowiek-Instytucja. Doland Paszkiewicz, który miłością do kina zarażał szczecinian ( i nie tylko), odszedł 20 lat temu. 50 lat temu był jednym z inicjatorów… » więcej
12345