Sto dziewięćdziesiąt pięć lat temu (27 grudnia 1828 roku) przyszedł na świat jeden z najbardziej zacnych obywateli Szczecina XIX wieku – słynny organmistrz Barnim Grüneberg.

Stowarzyszenie Pierwszorzędnych Inicjatyw (SPI) – organizator Międzynarodowego Festiwalu „Muzyczna podróż śladami Grünebergów”, w ramach obchodów okrągłego jubileuszu oddaje hołd Twórcy rozkwitu budownictwa organowego w Europie i Jego rodzinie działającej blisko dwieście pięćdziesiąt lat na terenie obecnego Pomorza Zachodniego.

Zdaniem Jana Koprowicza – prezesa SPI i pomysłodawcy przedsięwzięcia: „najwłaściwszą formą przybliżenia dorobku artystów jest organizacja koncertów i sympozjów naukowych w miejscach, w których organy skonstruowane przez przodków Barnima oraz jego następców zdobią sale koncertowe i świątynie porozrzucane po różnych zakątkach świata”. Działanie to jest tym bardziej potrzebne, że od pewnego czasu obserwuje się niepokojący trend związany z wyrzucaniem wiekowych arcydzieł, których miejsce zajmują (często niepasujące do gabarytów świątyń i ich akustyki) instrumenty z lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia przywożone z likwidowanych w Europie Zachodniej kościołów, m.in. przez grono licznych handlarzy. Realizacja koncertów stała się dla PSI ważnym elementem procesu zmierzającego do ukrócenia barbarzyńskich praktyk likwidacji organów i zwrócenia uwagi członkom lokalnych społeczności, organizacji pozarządowych oraz samorządów terytorialnych na potrzebę objęcia opieką cennych eksponatów, które są świadectwem dziedzictwa naszej kultury.

W latach 2022 i 2023 SPI, przy wsparciu finansowym i merytorycznym Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, zorganizowało imprezy promujące cenne zabytki w Polsce i w przygranicznych miejscowościach Meklemburgii-Pomorza Przedniego.

Uczestnicy wydarzeń dowiedzieli się np. o tym, że Wielki Książę Friedrich Wilhelm II Mecklemburg-Strelitz w roku 1893 mianował Barnima Grüneberga nadwornym dostawcą organów. Budowniczy, jako założyciel istniejącego do dziś Stowarzyszenia Niemieckich Organmistrzów (Bund Deutscher Orgelbaumeister) [1], niejako pośrednio przyczynił się do tego, że dzięki staraniom istniejącej blisko sto trzydzieści lat organizacji – budownictwo organów i muzykę organową (Organ craftsmanship and music), wpisano w roku 2017 na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO [2].

Carl Barnim Theodor Grüneberg urodził się 27 grudnia 1828 roku w Szczecinie. Jego ojciec (August Wilhelm), kontynuował sięgającą okresu baroku tradycję rodu Grünebergów w dziedzinie budownictwa organowego.

Za protoplastę rodu uważa się Philippa Wilhelma Grüneberga (1710–1777) – organmistrza i organistę z Białogardu (Belgard in Hinter-Pommern). Jego młodszy syn Georg Friedrich (1752–1823) zamieszkał w Szczecinie, gdzie w kościele św. Jakuba przebudowywał organy Arpa Schnitgera (1648–1719). Dzieło Georga kontynuował August Wilhelm Grüneberg (1787–1837). W roku 1827 podjął się on unowocześnienia organów dzisiejszej szczecińskiej bazyliki archikatedralnej pw. św. Jakuba Apostoła. Następnie w zakładzie B. GRÜNEBERG ORGELBAU-ANSTALT przy Große-Dom-Straße 24 (obecnie ul. Farna w Szczecinie), rozpoczął swoją działalność słynny Barnim Grüneberg (1828–1907) [3].

Firma Grüneberga budowała organy przeważnie na Pomorzu i w Meklemburgii, rzadziej w Rosji, w krajach nadbałtyckich, na Islandii i w Afryce Południowej. Ceniony konstruktor zasłynął w roku 1885 rozbudową organów kościoła Świętej Trójcy w Lipawie (Łotwa). Organy te wybudował w latach 1773–1779 ceniony przez Johanna Sebastiana Bacha organmistrz z Halle – Heinrich Andreas Contius (1708–1795). Lipawski instrument (po przebudowie B. Grüneberga), stał się w owym czasie największym na świecie z mechaniczną trakturą. Złożony był z czterech manuałów, stu trzydziestu jeden rejestrów i ponad siedmiu tysięcy piszczałek.

Barnim przekształcił rodzinną firmę organmistrzowską w jeden z najważniejszych i najbardziej cenionych europejskich warsztatów budowy organów przełomu XIX i XX wieku. Pod jego kierownictwem szybko rozwijająca się manufaktura produkowała instrumenty uznawane przez ekspertów i nabywców za artystycznie doskonałe [4].

Od 1906 roku zakład prowadził syn Barnima – Felix. Przeniósł on firmę ze Szczecina do pobliskiej wsi Finkenwalde (dzisiaj Szczecin-Zdroje). Manufaktura posiadała dużą halę montażową, przestronne pomieszczenia warsztatowe, suszarnię drewna, własną bocznicę kolejową, a napęd zapewniał silnik parowy. Instytucja zatrudniała 65 osób [5], [6].

Od momentu podjęcia przez Barnima pracy w Szczecinie (1854 rok) do zakończenia II wojny światowej (1945 rok), tylko w przedsiębiorstwie B. Grüneberg Orgelbau-Anstalt wyprodukowano około osiemset nowych instrumentów (nie licząc renowacji, rozbudowy i unowocześnienia oraz eksponatów bez opusu) [7]. Dziś spośród nich pozostało w Polsce już tylko około osiemdziesiąt, a w Niemczech blisko dziewięćdziesiąt sztuk.

Te smutne statystyki utwierdziły SPI, że dziedzictwo pozostawione przez Grünebergów przyszłym pokoleniom należy pielęgnować i nagłaśniać problemy związane z niepowetowanymi stratami podczas specjalnie przygotowanych koncertów oraz dyskusji panelowych. Z takim podejściem do problematyki zgodzili się przedstawiciele Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, którzy wyrazili zgodę na pomoc finansową przy realizacji zadania.

Dzięki temu SPI (najpierw w Polsce – czerwiec 2023), zorganizowało sympozjum naukowe o słynnej rodzinie, a także koncerty w Szczecinie i Międzyzdrojach. Druga zimowa odsłona (grudzień 2023) wiodła przez przygraniczne miejscowości Menkin-Brüssow i Fahrenwalde.

Współorganizatorzy przedsięwzięcia uznali za Arystotelesem, że nic nie łączy ludzi mocniej niż muzyka wzbudzająca szacunek wobec drugiego człowieka. To nie przez przypadek Jerzy Waldorff (opierając się na arystotelesowskiej sentencji „Muzyka wpływa na uszlachetnienie obyczajów”) nadał cyklowi swoich słynnych felietonów tytuł „Muzyka łagodzi obyczaje”.

Nazwa ta, niczym doskonałe hasło wpisała się w zbiór często nieprzestrzeganych (szczególnie obecnie na świecie) praw, uchwalonych w Paryżu przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych dokładnie 75 lat temu, czyli 10. grudnia 1948 roku i naznaczyła tematykę pierwszego koncertu.

Uroczysty charakter jubileuszowych obchodów zapewnili nie tylko doświadczeni, oklaskiwani na prestiżowych scenach koncertowych świata muzycy, ale także debiutanci. Przed słuchaczami stanęli: studentka Akademii Sztuki w Szczecinie Weronika Włodarczyk – zwyciężczyni XXXV Międzynarodowego Konkursu Muzycznego „Grand Prize Virtuoso” w Amsterdamie, „Victory International Music Competition New York”, VIII „The music of Germany&Austria”, Great Composers Competition w Londynie i XXXVII „Grand Prize Virtuoso” w Brukseli oraz weterani estrady – Chór Męski Słowiki 60 Jana Szyrockiego pod dyrekcją Ireneusza Radzika. Na zabytkowych organach opus 740 kościoła w Menkin-Brüssow, zbudowanych w fabryce B. Grüneberg Orgelbau-Anstalt w roku 1917 zagrał młody student Akademii Sztuki w Szczecinie oraz Akademii Muzycznej w Bydgoszczy, zapalony improwizator gry na instrumencie, Damian Grabowski.

Temat drugiego koncertu narzucił jubileusz 195. rocznicy urodzin Barnima Grüneberga. Kunszt artystyczny Twórcy zasłużonego dla rozwoju budownictwa organowego na świecie można było podziwiać po raz ostatni w 2023 roku na festiwalowym koncercie, który odbył się w niedzielę 17 grudnia. Na organach Barnima Grüneberga z roku 1906 (opus 528), zainstalowanych w Fahrenwalde zagrała Katarzyna Ganczarska. Poza organistką w trzynastowiecznym kościele wystąpili również soliści: Karol Nasiłowski (kontrabas), Klara Świdrów (wiolonczela), a także instrumentaliści Filharmonii w Szczecinie tworzący zespół „Karłowicz Quartet”.

Współorganizatorami wydarzenia byli: Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, St. Sophien Orgelverein Brüssow, Województwo Zachodniopomorskie, Stowarzyszenia ZAiKS i SAWP, Polskie Radio Szczecin SA, Akademia Sztuki w Szczecinie, Arcybiskupie Wyższe Seminarium Duchowne w Szczecinie, bazylika archikatedralna pw. św. Jakuba Apostoła w Szczecinie, parafia pw. św. Piotra Apostoła w Międzyzdrojach, Szczeciński Chór Katedralny i Chór Męski „Słowiki 60 Jana Szyrockiego”.

Realizatorzy festiwalu dziękowali Przedstawicielom Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej za obdarzenie Stowarzyszenia Pierwszorzędnych Inicjatyw ogromnym zaufaniem i za powierzenie organizacji Międzynarodowego Festiwalu „Muzyczna podróż śladami Grünebergów”. Bez merytorycznych wskazówek i wyjątkowej życzliwości Darczyńców, zapewne przedsięwzięcie nie cieszyłoby się tak wielkim zainteresowaniem wśród uczestników reprezentujących niemieckich i polskich melomanów.

Tekst opracowano na podstawie materiałów prasowych pomysłodawcy i organizatora festiwalu – Stowarzyszenia Pierwszorzędnych Inicjatyw.

Źródła:
1. https://bund-deutscher-orgelbaumeister.de/

2. https://web.archive.org/web/20231117125956/https://ich.unesco.org/en/RL/organ-craftsmanship-and-music-01277. [dostęp: 3.12.2023]

3. Dirk Alvermann, Nils Jorn (HG).Biographisches Lexikon für Pommern: Band 1,ISBN-13:978-3412209360, s. 121.

5. B. Grüneberg Orgelbauanstalt mit Dampfbetrieb, Stettin, 1912 (katalog firmy), s. 10.

6. D. Prost, Die Orgelbauerfamilie Grüneberg w: Acta Organologica, Kassel, 1991, t. 22, s.121.

7. https://www.orgellandschaftbrandenburg.de/orgelinventar/orgelbauer/gr%C3%BCneberg-barnim-1/, [dostęp: 3.12.2023].