Machina Czasu
Radio SzczecinRadio Szczecin » Machina Czasu » Wydarzenia
Policyjna kenkarta Klary ("Sary") z d. Flachs, (Archiwum Państwowe w Szczecinie)
Policyjna kenkarta Klary ("Sary") z d. Flachs, (Archiwum Państwowe w Szczecinie)
Stettin. Noc ze środy na czwartek 9/10 listopada 1938 roku. Ok. godz. 3 w nocy przewodniczącego Żydowskiej Gminy Wyznaniowej Arthura Abrahamsohna, z zawodu adwokata, ze snu wyrywa telefon. Nieznany głos alarmuje: „Panie Abrahamsohn, pańska synagoga płonie!”. Na miejscu pożaru, przy ulicy Grüne Schanze (dziś ulica Dworcowa) zjawiają się wszyscy członkowie zarządu Gminy. Z płonącego budynku starają się ratować najcenniejsze przedmioty, przede wszystkim zwoje Tory. Srebrnych przedmiotów kultu i tak już w synagodze nie ma, dużo wcześniej zostały „zabezpieczone” przez miejscowe gestapo. Pożar został ugaszony dopiero w południe. Okazały budynek był już wypaloną ruiną. Do tego czasu wszyscy członkowie zarządu gminy zostali już aresztowani, a w ich mieszkaniach przeprowadzono rewizje. Krótko po nich do aresztu trafił również nauczyciel żydowskiej szkoły. Tej samej nocy podpalone zostały również inne budynki należące do Gminy: dom przedpogrzebowy cmentarza żydowskiego oraz zabudowania żydowskich klubów: wioślarskiego „Viadrina” i tenisowego. W sklepach, domach towarowych i biurach firm należących do osób żydowskiego pochodzenia wybijane są witryny, wnętrza są demolowane, towary wyrzucane na ulice, nierzadko grabione… Następnego dnia, 10 listopada wszyscy mężczyźni z nielicznej wspólnoty żydowskiej Stettina zostają aresztowani i wywiezieni do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen pod Oranienburgiem niedaleko Berlina. Zarząd gminy przestaje istnieć. Do jej reprezentowania przed władzami, w tym gestapo, zostają wyznaczeni nieliczni pozostali na wolności: Paul Hirschfeld i dr Erich Mosbach. „Porządek musi być” – ktoś musi odbierać i wykonywać polecenia administracji i gestapo. Po wypuszczeniu z Sachsenhausen dołącza do nich kilku innych, w tym Artur Perl przez policję obdarowany tytułem i funkcją „pełnomocnika gestapo”.

Podobne sceny dzieją się wówczas w całej III Rzeszy, również w Prowincji Pomorze. M.in. w Swinemünde (Świnoujście), Ueckermünde, Cammin (Kamień Pomorski), Greifenhagen (Gryfino), Gollnow (Goleniów), Köslin (Koszalin),Pyritz (Pyrzyce), Neustettin (Szczecinek),Stargard, Stralsund, Naugard (Nowogard), Greifswald, Bergen, Garz, Altenkirchen, Löcknitz,Saßnitz, Binz, Anklam, Hermsdorf, Ahlbeck, Demmin, Bad Polzin (Połczyn Zdrój)… płoną synagogi i inne zabudowania należące do wspólnot żydowskich, demolowane są żydowskie kaplice i cmentarze, sklepy i biura żydowskich właścicieli, masowo aresztowani są mężczyźni, dochodzi do mordów, pobić i grabieży.

Sprawcami byli przede wszystkim członkowie SA, ale także SS, funkcjonariusze gestapo, członkowie NSDAP zmobilizowani rozkazami i instrukcjami rozesłanymi przez Szefa Policji Bezpieczeństwa gruppenführera SS Reinharda Heydricha tuż przed północą 9.11.1938. Zgodnie z nimi, także w Stettinie, straż pożarna miała za zadanie zabezpieczać jedynie budynki sąsiadujące z synagogami i innymi żydowskimi zabudowaniami, natomiast powstrzymywać się od gaszenia ich samych. Szczecińska policja porządkowa ograniczyła się jedynie do zamknięcia ruchu ulicznego na ulicy Grüne Schanze oraz skierowania ruchu tramwajów objazdem, innymi liniami. W całych Niemczech doszczętnie spłonęło wówczas - według niektórych danych - około 1000 synagog. Władze III Rzeszy starały się przedstawić pogrom, jako „spontaniczny wybuch gniewu” i antyżydowskich nastrojów ludności.
Ruina wypalonej szczecińskiej synagogi stała jeszcze do roku 1940. Z powodu zagrożenia, jakie stanowiła dla ruchu licznego magistrat zlecił prywatnej firmie jej rozebranie, głównie przy pomocy ładunków wybuchowych. Po 1,5 roku zniknęła z powierzchni ziemi.
W 1933 roku żyło na Pomorzu 6317 wierzących Żydów, z czego 2365 w Szczecinie. Przeprowadzony w listopadzie 1943 r. spis ludności wykazał obecność na Pomorzu 177 Żydów, w tym 79 w Szczecinie i 27 w Słupsku.
W poniedziałek, 9 listopada br. o godzinie 17.00 przy ulicy Dworcowej (tuż obok gmachu Książnicy Pomorskiej) przed tablicą, na której utrwalono pamięć o ofiarach Zagłady i o stającej tam niegdyś synagodze Żydowskiej Gminy Wyznaniowej Stettina, odbędzie się uroczystość upamiętnienia ofiar antyżydowskiego pogromu, tzw. „nocy kryształowej”,
Najważniejszym uczestnikiem uroczystości będzie pan Bodo Andreé (85 lat) ze Szwecji, urodzony w Stettinie naoczny świadek palenia szczecińskiej synagogi przy ówczesnej ulicy Grüne Schanze (dziś ul. Dworcowa).

Policyjna kenkarta jego matki, Klary ("Sary") z d. Flachs, wiary mojżeszowej, zachowała się w szczecińskim Archiwum Państwowym wśród 1780 innych kart pomorskich Żydów, wykluczonych od 1935 r., na mocy tzw. ustaw norymberskich III Rzeszy, z niemieckiej „wspólnoty narodowej” i napiętnowanych w dokumentach przymusowym imieniem Sara/Israel oraz literą „J” (Jude), a po agresji Niemiec na Polskę deportowanych z Pomorza i mordowanych w utworzonych przez Niemców gettach i obozach w Dystrykcie Lubelskim Generalnego Gubernatorstwa. Wśród ofiar pierwszej (z tzw. Starej Rzeszy) deportacji 1107 pomorskich Żydów - obywateli niemieckich - dokonanej 13 lutego 1940 r. ze Stettina, był również Josef Flachs, dziadek naszego gościa, właściciel szczecińskiego sklepu tekstylnego, zamordowany przez Niemców w okupowanej Polsce.
godz. 17.00 Muzyka: utwór "Alwinu Malkenu" autorstwa Maxa Janowskiego w wykonaniu Mimi Sheffer.

godz. 17.10 wystąpienie Bodo Andreé ze Szwecji, naocznego świadka palenia szczecińskiej synagogi podczas "nocy kryształowej" 9/10 listopada 1938 r.
(gość ze Sztokholmu urodził się w roku 1930 w Stettinie. Jest synem Klary ("Sary") z d. Flachs, wiary mojżeszowej, córki właściciela sklepu tekstylnego oraz również urodzonego w Stettinie Willi'ego Andreé, inspektora celnego oraz urzędnika szczecińskiego magistratu. Rodzina mieszkała w Stettinie-Bredow (Drzetowo), potem w Pommerensdorf (Pomorzany). Jego dziadek, Josef Flachs był jednym z deportowanych 13 lutego 1940 roku do Lublina 1107 Żydów pomorskich. Tam, w okupowanej Polsce, w tzw. Dystrykcie Lubelskim Generalnego Gubernatorstwa został zamordowany. Rodzina podlegała wszystkim szykanom, stosowanym wobec wykluczonych ze "wspólnoty narodowej" na mocy tzw. ustaw norymberskich 1935 r. Wiosną 1945 r. z powodu żydowskiego pochodzenia matki nie dopuszczono ich do transportu ewakuacyjnego ludności cywilnej. Matka z dziećmi zdołała uciec korzystając z chaosu spowodowanego zbliżającym się frontem wschodnim, w marcu 1945 r. jednym z ostatnich pociągów do Lubeki)

godz. 17.20 projekcja na ekranie i z głośników m.in. dokumentalnych zdjęć szczecińskiej synagogi, nazistowskiego Stettina, policyjnych kenkart szczecińskich Żydów z ich fotografiami (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Szczecinie) oraz współczesnych zdjęć materialnych śladów obecności Żydów w niemieckim Stettinie na tle żydowskiej muzyki synagogalnej (w wykonaniu Mimi Sheffer, izraelskiej sopranistki, kantorki Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Berlinie. Utwór "Ani Ma'amin" autorstwa Yehudy-Leib Millera, Azriela Davida Fastaga i Israela Altera wyrażający żydowską nadzieję pomimo prześladowań. Śpiewana m.in. w Getcie warszawskim oraz w obozach śmierci w czasie Zagłady).
Autor: Michał Majerski, reżyser filmowy, twórca filmów dokumentalnych.

17.30 zapalenie zniczy (uczniowie Liceum Ogólnokształcącego z Oddziałami Integracyjnymi w Szczecinie) pod tablicą upamiętniającą spaloną synagogę oraz złożenie kwiatów i wieńców przez przedstawicieli Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Szczecinie, Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Szczecinie oraz uczestniczących w uroczystości Polaków i Niemców (Muzyka: "Kiddush" Kurta Weilla).

Minuta ciszy

Ok. godz. 17.35 - zakończenie uroczystości przy ul. Dworcowej.

Organizatorzy:
DK "Słowianin"
Książnica Pomorska
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Szczecinie
Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania
Deutsch-Polnisches Kulturforum Odermündung

(Tekst - Andrzej Kotula)
 

Zobacz także

2019-08-05, godz. 02:49 Twórcy dokumentu o Szukalskim pracują nad filmem o fotografie z Auschwitz. Zawierucha i Fabijański w obsadzie Najpierw był wywiad-rzeka, później głośny film dokumentalny i książka będąca poruszającym zapisem wspomnień Wilhelma Brasse - polskiego fotografa, który… » więcej 2017-05-03, godz. 00:29 "Czesław Piskorski (1915-1987) - pionier polskiego krajoznawstwa na Pomorzu Zachodnim" Z okazji trzydziestej rocznicy śmierci wybitnego krajoznawcy Czesława Piskorskiego Miejska Biblioteka Publiczna w Chojnie wraz ze Stowarzyszeniem Historyczno-Kulturalnym… » więcej 2012-09-19, godz. 11:09 Radiowa "Machina czasu" doczekała się książki. "Moje Fascynacje" - to zapis ośmiu rozmów, jakie w tym programie przeprowadziłam z pisarką, autorką biografii, Mariolą Pryzwan. Bohaterami tych rozmów… » więcej 2012-09-19, godz. 11:09 Pytania podczas lektury "Czasów secondhandu..." Opowieść funkcjonariusza NKWD: „Nawet do zabicia trzeba przyzwyczajenia, nie każdy to potrafi. K...a! Każesz człowiekowi klęknąć i strzelasz z nagana… » więcej 2012-09-19, godz. 11:09 "Świadek Historii" 18 lutego, o godz. 18:00 w Filharmonii im. Mieczysława Karłowicza w Szczecinie, rozpocznie się uroczysta gala wręczenia nagród honorowych "Świadek Historii"… » więcej 2012-09-19, godz. 11:09 "Wieści z kresów sił" - słuchowisko Krzysztofa Czeczota "Jan Karski" w Radiu Szczecin Kolejna "książka do posłuchania" w Radiu Szczecin - "Jan Karski", słuchowisko, do którego scenariusz napisał Krzysztof Czeczot. On również wyreżyserował… » więcej 2012-09-19, godz. 11:09 Dni Bonhoeffera w Szczecinie 9 kwietnia minęła 70. rocznica śmierci Dietricha Bonhoeffera, nazywanego "ewangelickim świętym". Był niemieckim duchownym luterańskim, teologiem i wykładowcą… » więcej 2012-09-19, godz. 11:09 "Grudzień 70" na placu Solidarności W środę, 17 grudnia na placu Solidarności zapłoną znicze pamięci o ofiarach wydarzeń sprzed 44 lat. O godz. 16 rozpocznie się układanie ze zniczy napisu… » więcej 2012-09-19, godz. 11:09 12 grudnia - promocja 4 numeru "Szczecinera" Piracka wersja historii Szczecina i dzieje przedwojennych tramwajów. Czego dotyczył kryptonim „Seler”? Jak powstał obwód welecki i kim był patron Szkoły… » więcej 2012-09-19, godz. 11:09 "Uczcie się polskiego". Film o "Solidarności" i opozycji politycznej w NRD W centrum zainteresowania filmu autorstwa Rozalii Romaniec (DW) i Magdaleny Gwóźdź (TVP) znajdują się wschodniomieccy dysydenci, którzy w latach 80-ych solidaryzowali… » więcej
12345